Gorzkie żale

Gorzkie Żale – nabożeństwo pasyjne w Kościele katolickim, mające najczęściej formę nabożeństwa eucharystycznego, odpr awianego w okresie wielkiego postu, szczególnie w niedziele, ale również – zależnie od lokalnych zwyczajów – w inne dni (np. w czasie Triduum Paschalnego, zwłaszcza w Wielki Piątek). Gorzkie Żale są tradycją wyłącznie polską. Składa się z trzech części. W poszczególne niedziele Wielkiego Postu odprawia się kolejne części:

• Zachęta
• Część I (I i IV Niedziela Wielkiego Postu)
• Część II (II i V Niedziela Wielkiego Postu)
• Część III (III Niedziela Wielkiego Postu i Niedziela Palmowa)

Historia i pochodzenie:

Nabożeństwo z jednej strony opiera się na motywach Jutrzni w formie praktykowanej w XVIII w., z drugiej zaś zawiera pewne elementy średniowiecznych pasyjnych misteriów liturgicznych. Na ich podstawie ks. Wawrzyniec Benik ze zgromadzenia księży misjonarzy świętego Wincentego à Paulo opracował strukturę i napisał tekst nowego nabożeństwa.

Na początku XVIII wieku ówczesny proboszcz kościoła św. Krzyża w Warszawie, ksiądz Michał Bartłomiej Tarło (późniejszy biskup poznański), oraz Bractwo św. Rocha, istniejące od 1688 przy tym kościele, rozpoczęli starania o pozwolenia na odprawianie w świątyni specjalnego nabożeństwa pasyjnego. Gorzkie Żale po raz pierwszy zostały odprawione 13 marca 1707 r. w kościele Świętego Krzyża. Pierwszy raz zostało wydane drukiem w 1707 roku staraniem ks. Wawrzyńca Stanisława Benika pod tytułem Snopek Mirry z Ogrodu Gethsemańskiego albo żałosne Gorzkie Męki Syna Bożego […] rospamiętywanie. Nabożeństwo pierwotnie przeznaczone było dla Bractwa Świętego Rocha, ale szybko zdobyło popularność wśród wiernych i zostało wprowadzone do innych kościołów w Warszawie, a następnie w całej Polsce.

Melodie śpiewów wchodzących w skład "Gorzkich Żalów" są oryginalne, ale nawiązują do wcześniejszych pieśni. Istnieje też wiele współcześnie śpiewanych wariantów lokalnych.

Struktura:

Całość nabożeństwa podzielona jest na trzy części odmawiane cyklicznie, tak że cały cykl odmawiany jest dwukrotnie w ciągu całego wielkiego postu (Wielki Post ma 6 niedziel). Struktura nabożeństwa wygląda następująco:

    Wystawienie Najświętszego Sakramentu z odpowiednią pieśnią;

    Gorzkie Żale rozpoczynają się Pobudką (inaczej Zachętą), która jest zawsze taka sama, niezależnie od części nabożeństwa;

   Następnie odczytywana jest Intencja nabożeństwa (w każdej części o innej treści) wraz z wprowadzeniem do śpiewanych rozważań, po czym wykonywane są następujące pieśni:

• Hymn;
• Lament duszy nad cierpiącym Jezusem;
• Rozmowa duszy z Matką Bolesną (tradycja nakazuje śpiewanie zwrotek nieparzystych kobietom, a parzystych mężczyznom);
• Któryś za nas cierpiał rany.
• po tym z reguły następuje kazanie pasyjne;
• na koniec celebrans błogosławi Najświętszym Sakramentem, co poprzedza i po czym następuje odpowiednia pieśń.
   

Przebieg nabożeństwa bywa różny, zależny od lokalnych zwyczajów.